DIJK VAN EEN VONDST
Van levensbelang toen, nu historisch erfgoed:
De paaltjes langs de dijk
Misschien heb je ze weleens zien staan: rode en groene dijkpaaltjes. Deze historische palen worden na de dijkversterking in oude glorie hersteld en teruggeplaatst. Het zijn de eerste sporen van goed georganiseerd dijkonderhoud. Deze dijkpalen werden gebruikt als positiebepalingen voor beheer en onderhoud van de dijk. Je kon daardoor makkelijk zien wie er verantwoordelijk was voor de dijkversterking van dat specifieke gebied. “Dat scheelde een hoop geharrewar,” aldus archeoloog Jan-Willem Oudhof. Zijn team kon in de dijk zelf precies zien hoe goed of slecht het dijkonderhoud door de eeuwen was.
De oudste dijkpalen zijn hardstenen grenspalen. Ze stammen uit de periode voor 1843 en werden als grenspalen neergezet om te bepalen wie verantwoordelijk was voor de zorg van de dijk, aldus de archeoloog. “De dijk is namelijk niet in één keer ontstaan, maar in delen opgebouwd door de inwoners die erachter woonden. Zij zorgden oorspronkelijk zelf voor het onderhoud van hun stukje dijk. Maar dat was heel willekeurig. Als je naaste buur de verantwoordelijkheid niet neemt, stroomt jouw land natuurlijk ook onder.”
Watersnoodrampen
De groene dijkpalen zijn een eerste poging om de verantwoordelijkheid voor het onderhoud beter te stroomlijnen, vertelt Jan-Willem, en dat was hard nodig. “In 1825 vond er een hele zware stormvloed plaats in Nederland. Door de storm werd het water de trechter van de Zuiderzee ingeblazen, dan krijg je overstromingen aan alle kanten. Van Westfriesland tot Overijssel tot Groningen, zelfs de Deense en Duitse wadden hadden er last van. In het Nederlandse gebied kwamen 370 mensen om, er zijn enorm veel beesten verdronken. De materiële schade was ook immens: de oogsten waren totaal mislukt, de landerijen verzilt. Het heet niet voor niets een watersnoodramp.”
Ieder zijn eigen waterschapje
Ieder gebied achter de dijk had daarom inmiddels zijn eigen waterschapje opgericht, het was van levensbelang om de dijken sterk te houden. Om beter samen te werken werd in 1843 de Dijkvereniging Noorder IJ- en Zeedijk opgericht: een samenwerkingsverband van al die waterschapjes die de verschillende delen van de dijk beheerden. Jan-Willem: “De vereniging zette de groene paaltjes neer, waardoor het makkelijker werd om aan te geven wie er verantwoordelijk voor het onderhoud was en waar er bijvoorbeeld stormschade aan de dijk was: tussen paal 24 en 25 bijvoorbeeld.”
HHNK
De poging tot vereniging van de krachten bleek niet voldoende, het water won geregeld van de dijk en de mens. Na de watersnoodramp van 1916 werd duidelijk dat al die kleine waterschapjes het niet zouden redden. In 1919 werd, mede naar aanleiding van de overstromingen in 1916, Hoogheemraadschap Noord-Hollands Noorderkwartier (HNNK) opgericht dat het beheer van de zeedijken overnam. Jan-Willem: “De groene dijkpalen gaven aan waar je ongeveer moest zijn, maar het vroeg om een betere erfgrensaanduiding en een aaneengesloten nummering. Het HHNK pakte de dijkversterking centraal aan, wat je ook in de dijk terugziet. Bij dijkdoorsteken zagen we op lokaal niveau hele grote verschillen onderin de dijk, maar het bovenste deel, vanaf 1916, bevat overal hetzelfde pakket aan dijkversterkingsmaatregelen.”
Als de wegenkaart in de auto
Dat is ook het moment dat de rode paaltjes in het landschap verschijnen, aldus de archeoloog. “Er kwam een meer uniforme nummering met paaltjes om de kilometer over de hele 50 km-lange dijk. Dat biedt een veel duidelijkere plaatsbepaling.” De rode paaltjes hebben nog steeds een functie, hoewel er tegenwoordig accuratere middelen zijn om een locatie te bepalen, zoals gps. Jan-Willem: “Dat gaat tot op de centimeter nauwkeurig. Kom daar maar eens om in het verleden, met je waterpasinstrument en meetstokken. In de huidige tijd zijn de rode paaltjes niet meer per se nodig, maar voor het beheer is het handig dat ze zichtbaar blijven. Door de fysieke tekens in de dijk weet je toch waar je bent als je gps niet werkt. Net zoals de wegenkaart in een auto handig is voor het geval je mobiel het niet doet.”
Jan-Willem:
”De rode paaltjes hebben nog steeds een functie, hoewel er tegenwoordig accuratere middelen zijn om een locatie te bepalen”
Historisch erfgoed
De groene en rode paaltjes komen terug op de vernieuwde dijk als de versterkingswerkzaamheden afgerond zijn. “Ze horen immers bij de dijk, net als andere zaken die we terugplaatsen,” aldus Jan-Willem. “Zo is bij Warder de dijk in het verleden versterkt met sloopmateriaal uit een Amsterdamse kerk. Die grafzerken worden ook weer teruggeplaatst, we zijn als dijkversterkingsproject immers op bezoek. Als je een nieuwe historische fase aan de dijk toevoegt, heb je een nieuwe monumentale laag toegevoegd, maar je wilt natuurlijk niet de geschiedenis uitwissen. Deze paaltjes horen gewoon bij de dijk. Op plaatsen waar de dijk wordt verlegd, markeren we de huidige versterking door nieuwe 21e-eeuwse dijkpalen toe te voegen. Met het ontwerp van de nieuwe dijkpaal borduren we voort op de historie, maar met een eigentijdse uitstraling.”
Meer weten over dijkpalen?
Diederik van Aten van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier vertelt het je in deze video. Of stap eens binnen in de EXPO Dijk in Uitvoering, het informatiecentrum van de dijkversterking in het hoofdkantoor van de Alliantie Markermeerdijken in Katwoude