Bij het verdronken dorp Ethersheim groef men in 2023 profielsleuven in de dijk: doorsnedes dwars door de dijk heen. Dit had een bijzondere vondst tot gevolg: een middeleeuwse sluis. “Hét bewijs dat we al eeuwenlang inventief bezig zijn met waterbeheer,” aldus Jan-Willem Oudhof, die het archeologisch onderzoek leidt namens de Alliantie Markermeerdijken. In 2023 was echter al bekend dat dit slechts een deel van de sluis was. De rest zou onder de weg achter de dijk kunnen liggen, als er tenminste nog wat van overgebleven was. Dus toen de weg afgelopen zomer verplaatst werd, werd het spannend: ligt het er of ligt het er niet?

De archeologen hadden in 2023 al het vermoeden dat de sluis afkomstig was van voor 1500. Een jaarringenonderzoek van het hout zou dat kunnen bewijzen en dat is een kolfje naar de hand van houtspecialist Dieuwertje Duijn van de Archeologie West-Friesland. “Daar is een duidelijke datering uitgekomen,” vertelt Jan-Willem: “We weten nu dat het sluisje ergens tussen 1438 en 1440 is gebouwd. Door de jaarringen in het hout kan je namelijk de kapdatum vaststellen. Daarvoor stond het hout nog in het bos.”

Jan-Willem:

”Het sluisje lag scheef, was dat de bedoeling?”

Een reconstructie van het sluisje

Maar onderzoek leverde nog meer informatie op. “Bij het opgraven van het eerste deel van het sluisje, constateerden we meteen dat het scheef lag. Was dat de bedoeling? Collega Hans van Poelje heeft een houten reconstructie gemaakt. Een mini-sluisje van de situatie zoals wij denken dat het geweest is. Je probeert het verhaal compleet te maken, maar het blijft deels interpretatie. Toch levert dit meer informatie op dan een tweedimensionale tekening. Of het technisch klopt, weet je pas als er een tastbaar model is. Gaan de deuren open en dicht zo? Dat kom je door zo’n reconstructie te weten.”

Reconstructie van het sluisje (foto Hans van Poelje)

Stond de sluis scheef?

De eerste aanname van de archeologen was dat de scheefstand zo hoorde. De vijf meter brede sluis lag richting de Zuiderzeekant een halve meter lager dan aan de andere kant. “Dat is behoorlijk veel, maar het kan handig zijn geweest voor de afwatering vanuit het binnenland. Door de getijdenwerking in de Zuiderzee liep het water dan via het sluisje weg,” aldus Jan-Willem. “Tijdens het documenteren in 2023 zagen we al dat de sluis verder doorliep, maar dat deel lag nog onder de weg. Àls hij daar nog lag tenminste. Nadat de dijk een aantal meter verplaatst was, werd afgelopen zomer ook de nieuwe weg aangelegd. Zo kwam de oude weg vrij en konden we daaronder kijken. En het mooie was: de rest van de sluis lag inderdaad nog onder de weg! Daarom weten we nu dat de sluis niet bewust schuin, oftewel op afschot, is gebouwd, maar dat hij verzakt is door het gewicht van de dijk. Je ziet duidelijk aan het tweede deel dat het oorspronkelijk een rechte sluis was, maar door de druk van de dijk is gaan hellen.” Het scheve model van de sluis staat straks in het minimuseum de Waterwolf in De Breek. “Maar”, waarschuwt Jan-Willem, “Dit klopt dus niet helemaal met hoe de oorspronkelijke sluis er ooit echt uitzag.”

Dijkdoorbraak in zicht

Er konden nog meer conclusies worden getrokken. Bijvoorbeeld dat de dijk eerst gebouwd is en later de sluis erin is gezet. “Dat is te zien aan de maatregelen die genomen zijn om te voorkomen dat er water langs de sluis zou stromen,” aldus Jan-Willem. “Een sluis in de dijk is namelijk altijd een zwakke plek.” De belangrijkste informatie die het tweede deel van de opgraving prijsgaf, betrof een ramp uit het verleden. “Niet ver van dat sluisje moet er een grote dijkdoorbraak zijn geweest, vermoedelijk ergens aan het begin van de 16de eeuw. Het zeewater is de polder ingelopen en de kracht van het water heeft de binnenkant van de sluis weggespoeld. Je ziet dat het een optater heeft gekregen aan de landkant. Je weet het nooit zeker, maar het zou kunnen zijn dat het te maken heeft met het volledig wegspoelen van dorp Etersheim. Nadat het water is gezakt en de sluis is ontmanteld, hebben ze in het gat materiaal gegooid om die zwakke plek in de dijk weer sterker te maken. En in die laag zaten scherven van rond 1550. Op basis daarvan en van de stratigrafie, de gelaagdheid van de grond, konden we zien dat de sluis kort heeft bestaan, misschien maar een halve eeuw.”

Jan-Willem:

”De sluis heeft kort bestaan, misschien maar een halve eeuw”