DIJK VAN EEN VONDST
Religie uit het verdronken dorp
Op de waterbodem voor de dijk vonden archeoloog Jan-Willem Oudhof en zijn collega’s delen van het verdronken dorp Etersheim. Dat vroeg om onderzoek op en ín de waterbodem. Minutieus werd steeds een meter grond uit het verdronken dorp omhooggehaald en uitgeplozen. Het leverde verrassende vondsten op, waaronder een pelgrimshoorn en meerdere pelgrim-insignes. “Zeg maar de buttons van de middeleeuwen. Als je als pelgrim een bedevaartplaats bereikte, kreeg je een insigne mee,” aldus de archeoloog van de Alliantie Markermeerdijken.
Het verdronken dorp Etersheim klinkt als een soort Atlantis dat in één keer overspoeld werd, maar Jan-Willem legt uit dat dit niet het geval was. “Het werd stukje bij beetje door het water overgenomen, de mensen zijn langzaam weggegaan. En daarna heeft het water zijn werk gedaan: als een grote wasmachine is alles wat er nog van het dorp over was weggespoeld en door elkaar geraakt. In 2014 hebben we een sarcofaag gevonden, dus dachten we misschien nog de plaats van de kerk te vinden. Maar we vonden naast enkele schedels en stenen niet eens meer de fundering. Alles is weggewassen. We konden dus niet lokaliseren waar het dorp zich precies heeft bevonden. De tijd en het tij hebben alles verschoven,” vertelt Jan-Willem. “Jammer, maar ja, zo werkt het nou eenmaal bij archeologie: je weet niet wat je gaat vinden.”
Water als verkeersplein
Ergens waar het dorp had moeten liggen, troffen de archeologen in het water nog wel vondsten aan als aardewerk, scherven, stukjes leer en andere voorwerpen die een beeld geven van de cultuur van het eens zo bloeiende dorp Etersheim. “Daaraan kun je zien dat het dorp niet buitengewoon rijk was, maar ook zeker niet buitengewoon arm. Men heeft duidelijk contact gehad met de wijde omgeving. De ligging aan het water – Etersheim betekent het uiterste plekje – maakte dat het dorp zich bevond aan het verkeersplein uit die tijd. Van vissersmateriaal tot luxe aardewerk uit Frankrijk: kennelijk is dat via handelsstromen bij hen terechtgekomen.”
Geplande grijpvlakken: de vakjes die zijn uitgegraven op de waterbodem bij Etersheim
Pelgrimshoorn Etersheim: het fragment van de pelgrimshoorn die bij Etersheim is gevonden.
”Als pelgrims op de plek van bestemming waren, klonk naast bijbelteksten ook trompetgeschal”
Pelgrimshoorn
Ook werd duidelijk dat religie een belangrijke rol speelde. Zo werd een intrigerende vondst gedaan, namelijk een deel van een pelgrimshoorn. Jan-Willem: “Zo’n hoorn is weleens eerder gevonden, uit Waterland en West- Friesland ken ik nog drie andere voorbeelden. Maar dit is een mooi en herkenbaar stuk. Pelgrimshoorns werden veel gemaakt rond 1400 tot 1550 in het Duitse Rijnland. Als je op pelgrimage ging naar bijvoorbeeld Keulen of Aken, nam je ze daarvandaan mee. Ook vonden we meerdere metalen pelgrim-insignes. Zeg maar de voorlopers van de button. Deze worden ook weleens met een metaaldetector uit weilanden gevist. Had je een bedevaartsplaats bereikt, dan kreeg je een insigne mee. Overigens waren er ook ‘beroepspelgrims’, oftewel zwervers, die aan de insignes waren gekomen. Die hoopten onderweg onderdak en eten te krijgen die gewoonlijk ruimhartig aan de pelgrims aangeboden werden.”
Pelgrimshoorn Middenmeer: voorbeeld van een complete pelgrimshoorn, gevonden in Middenmeer.
Bedevaart naar Egmond of Keulen
“Voor ons is het misschien moeilijk voor te stellen dat religie zo’n belangrijke rol speelde. Maar als je onder zulke moeilijke omstandigheden leeft, waar je zelf zo weinig vat op hebt, dan is het geloof in je hele denken en doen verweven. Inclusief alle bijgeloven. Mensen gingen voor hun zielenheil op pelgrimstocht, zoals mensen nu nog naar Santiago de Compostella lopen of naar Lourdes gaan voor genezing. Maar men ging ook op pelgrimstocht als boetedoening, uit dankbaarheid of voor het heil van de wereld. Naar Keulen of Aken lopen is een heel eind, maar ook Egmond was een bedevaartsoord. En dan ben je vanaf Etersheim ook wel even bezig.”
Bazuingeschal
Pelgrimages kwamen dus behoorlijk vaak voor, stelt Jan-Willem. “Alleen of in groepen. En de pelgrimshoorn werd gebruikt als je op de plek van bestemming was. Dan klonk naast bijbelteksten ook trompetgeschal. Daar zijn nog getuigenverslagen van: enorme groepen mensen die in de bedevaartsplaatsen bazuingeschal lieten horen. Dat maakt dergelijke vondsten zo mooi, vind ik. Aan de hand van dit soort voorwerpen kun je zien hoe mensen in het verleden dachten, voelden en leefden. En in dit geval ook hoe kwetsbaar ze in het leven stonden. Daar komt het oude gezegde vandaan: ‘De mens wikt en God beschikt’. Het leven overkomt je, en toen waren er andere manieren nodig om dat te bezweren. Op een hoorn blazen bijvoorbeeld.”
