EEN DIJK VAN EEN VONDST
Middeleeuwse sluis gevonden bij Etersheim
Voordat de dijkversterkingswerkzaamheden verder gaan, worden profielsleuven in de bestaande dijk gegraven. Zo kunnen archeologen de historie van de dijkopbouw onderzoeken. Bij het verdronken dorp Etersheim groef men half april vier van deze profielsleuven, met een bijzondere vondst tot gevolg: een middeleeuwse sluis. “Hét bewijs dat we al eeuwenlang inventief bezig zijn met waterbeheer”, volgens Jan-Willem Oudhof, die het archeologisch onderzoek leidt namens de Alliantie Markermeerdijken.
Profielsleuven zijn doorsnedes dwars door de dijk heen. “De dijk is gestolde tijd”, aldus Jan-Willem. “Je ziet namelijk verschillende fasen van de dijkbouw terug in zo’n profiel.” De profielsleuven werden met een grote graafmachine gegraven, uiteraard heel voorzichtig. Vooraf zijn de locaties bepaald op basis van oude kaarten. Drie daarvan bevonden zich op plaatsen waar eens de bebouwing van het oude dorp Etersheim stond. Maar één van de sleuven werd lukraak gekozen, vertelt Jan-Willem, en juist daar bevond zich een middeleeuwse sluis. “Hoe groot is die kans?” reageert de archeoloog enthousiast. “In eerste instantie kwamen we hout tegen en dachten we aan een keerwandje waar de grond tegenaan gezet was om de dijk te versterken. Bij verder graven bleek het echter een houten duikersluis te zijn, bedoeld om overtollig water af te voeren.”
Historisch watermanagement
De archeologen vermoeden dat de sluis afkomstig is van voor 1500, ergens tussen 1300 en 1400. De manier om dit vast te stellen is een jaarringenonderzoek. Houtspecialist Dieuwertje Duijn van de Archeologie West-Friesland onderzoekt momenteel van welk soort hout de sluis is gemaakt en of er voldoende jaarringen in het hout zitten om het in de tijd te plaatsen. Ook zoekt men naar parallelle vondsten. Jan-Willem: “Eerder werden oude sluisjes gevonden in Rotterdam en Friesland, maar die hadden slechts één deur. Onze sluis bij Ethersheim heeft er twee. Latere sluizen hebben bovendien twee puntdeuren die tegen elkaar aan staan, maar ‘onze’ sluis heeft twee vlakke deuren die sluiten tegen een balk. Het principe van de sluis is eenvoudig, maar vernuftig. Bij hoog water aan de binnenkant van de sluis en laag water buitensluis drukt het water de deuren vanzelf open en wordt water afgevoerd. Is de waterdruk eraf, dan gaan de deuren vanzelf dicht. Watermanagement is en blijft fascinerend: hoe we daar altijd al goed over na hebben gedacht.
Oplossen van raadsels
Terwijl een deel van het archeologische team nog bezig is met het onderzoek van de gevonden sluis, is de rest al begonnen met het graven van de volgende sleuf. “The show must go on," zegt Jan-Willem. “En ook bijzonder: daar ziet de dijkopbouw er weer heel anders uit. We zijn nog niet op diepte, maar vinden rare lagen. We vragen ons af wat het is en waarom het zich daar bevindt. Dat is het mooie aan ons werk. Bij het graven stuit je op het raadsel, maar daarna zie je hoe het zit en hoe het zich verhoudt met de rest van de dijk.”
De geschiedenis inkijken
Dijkversterking anno nu is centraal geregeld, maar in het verre verleden was het de individuele verantwoordelijkheid van de boeren direct achter de dijk. “Dat zie je in de dijk terug," stelt de archeoloog. “Soms gebeurde de versterking goed, terwijl het dorp verderop er zich met een Jantje-van-Leiden van afmaakte. Hoe jonger de dijk, hoe meer gestructureerd en gecentraliseerd de dijkversterking werd aangepakt. Na de watersnoodramp van 1916 zijn grootschalige verbeteringen van de dijk centraal uitgevoerd en dat is goed terug te zien in de profielsleuven. De lagen vertellen het verhaal van de ontwikkeling van de dijk. Je kijkt zo de geschiedenis in: je ziet hoe we in het verleden omgingen met de dijken en het water.”